U prošlom istorijskom kutku pisali smo o jugoslovenskim oklopnim jedinicama iz Drugog svetskog rata.
Danas ćemo pisati o malo modernijem dobu, ali vozilu koje je ipak u svetu tenkova kao tier VI američki lovac – M36 GMC Slugger/Jackson.
Iako je ovo vozilo korišćeno u drugom svetskom ratu, kada su mu i 1944. godine američki vojnici dali nadimak Džekson, ono je na balkanu opstalo gotovo 60 godina – što je doista nesvakidašnje za vozila iz ratnog perioda (npr. čak i T-54 nema neki dugačak dosije, a T54 nije vozilo iz rata, tj. nije razvijeno u toku ratnog stanja). Ovo vozilo, koje je bilo u prvobitnoj upotrebi 1944, bilo je u službi Jugoslavije, a kasnije Srbije i Crne Gore do 2005. godine. Šezdeset i kusur godina iza njih u tom trenutku.
Zašto je američki tenk bio u upotrebi JNA, postavlja se pitanje. Odgovor je jednostavan, a sve je počelo davne 1948. godine. Istočni komunistički blok počeo je da kritikuje Josipa Broza Tita jer nije pokleknuo zahtevima Staljina, i uz pretnje i otvorene kritike, stigle su i vojne sankcije – Jugoslaviji nije bilo dozvoljeno da kupuje vojnu tehnologiju od SSSR-a. Pored ovoga, postojao je (i)racionalan strah od vojne invazije na Jugoslaviju i nasilno aneksiranje iste u istočni blok.
Iz tog razloga, počeli smo da uvozimo i američka vojna čudesa. Najduže opstali primerak američkih vozila, kao i najduži dosije od bilo kojeg vozila u upotrebi JNA, jeste upravo M36 GMC. Amerikanci prodali su Jugoslaviji dva Džeksona – M36B1 sa trupom M4A3 Šermana i M36B2 sa trupom M10 Vulverina. Obe verzije napravljene su 1942.-1945.
Prvih deset M36B2 koje su stigle u JNA primljene su u službu 1953. godine kao deo američkog programa za treniranje posade kako da koriste Džeksona. Do 1957. godine Jugoslavija kupila je još vozila (nakon što se program završio), i pri kraju 1957. bilo je 399 M36B1&2 u službi Jugoslovenske Narodne Armije.
Što se tiče samih formacija Džeksona, u JNA su bili raspoređeni na sledeći način – pešadijski bataljoni imali su na raspolaganju šest komada. Komandiri divizija JNA mogli su računati na po 18 Džeksona. Tenkovske jedinice imale su baterije od po četiri za koristiti, a u slučaju invazije Sovjeta, 14 anti tenkovskih bataljona kreirano je za odbranu istočne granice.
Amerikanci su tvrdili da je broj Džeksona dostavljenih Jugoslaviji dovoljan da se smrvi bilo kakav pokušaj invazije na nas, zato što je M36 imao top od 90mm koji je bio sasvim sposoban da probije oklop najbrojnijeg ruskog tenka – T34-85. Ali mi se sa tim nismo složili – zbog velike verovatnoće da će Sovjetski Savez napasti sa modernim, dobro oklopljenim T-54 tenkovima. Pa smo osmislili sistem manevara da koristimo Džeksona kao flankera, kao napadača sa boka a ne kao vozilo prve linije napada ili odbrane.
Doduše. dve stvari su situaciju nama jugoslovenima zaista olakšale. Prva je to da smo pored M36 kupili i M47 Patona, relativno modernog srednjeg tenka, a on je koristio istu municiju kao i Džekson pa problema sa te strane nije bilo. Druga je da su nam amerikanci dali licencu da proizvodimo ove 90mm granate lokalno – u našim fabrikama. Jugoslovenski VojnoTehnološki Insitut (VTI) razvijao je između 1955. i 1959. godine nove granate, i tada je nastala fugasna M67. 1974. godine napravljena je i M74, sporo rotirajuća (oko svoje ose) kumulativna granata, koja je imala veliku preciznost, kao i efektivan domet od dva kilometra, što je dodatno pomoglo M36icama da se drže podalje od linije fronta a ujedno budu efektivni u uklanjanju protivničkog oklopa. Penetracija je bila oko 300mm a granata bi otprilike za sekund ipo stigla do cilja na dva kilometra. Granate su se primarno proizvodile u Sarajevu, fabrici Pretis.
Sredinom šezdesetih godina jedinice koje su imale M36 na raspolaganju dobile su, kao podršku, i protivtenkovske raketne sisteme. U početku to su bili sovjetski raketni sistemi 2P26 Šmel, a kasnije, sedamdesetih, zamenjeni su Maljutkom. Tokom sedamdesetih, i “Destaljinizacije” Sovjetskog Saveza, odnosi SSSRa i Jugoslavije obnovili su se u pozitivnom smislu. Ali, to su bile loše vesti za M36, jer je to u suštini izazvalo njegov kraj. Preporučeno je da se kupi i dovede ruski 100mm M12 protivtenkovski vučni top, a da se M36 ubaci u rezervu. Tako i beše. M36 je iz vozila aktivne službe prebačen u vozilo rezervne službe, i koristio je za treniranje posade, kao i skupljanje prašine. Ali, kako je Džekson odličan tenk za podršku pešadiji, Jugoslavija nije baš bila previše zainteresovana da odbaci M36 i da ga ostavi da trune. Naime, održavan je redovno.
Pored toga, zato što je 450 knj. snaga u fordovom GAA V8 motoru bilo označeno inferiornim, usledila je zamena motora i ubačen je model iz T34-85 (V-2, koji je proizvodio 500 k.s). Tako je Džekson bio u rezervi do izvesne 1991. godine, kada je na scenu stupio nemili rat.
Iz očiglednih političkih razloga nećemo se baviti samim ratom već samo ulogom i mestima službe M36B1 i M36B2 Džeksona u najskorijem civilnom ratu bivše Juge.
Sve tri strane zahvaćene konfliktom imale su ovaj tenk na raspolaganju. Da bi vozilo razlikovali, pisale su se različite inskripcije po tenkovima, npr. Srbi su koristili ćirilicu, hrvati stavljali “šahovske” simbole,itd.
M36 je bio izuzetno koristan u Bosni. Zbog svoje odlične elevacije topa, bio je efektivan i u uklanjanju protivničkih trupa visoko u bosanskim planinama. Takođe, zbog izvesne upotrebe M74 kumulativne municije, viđeni su M36 sa ojačanim gumenim dodacima postavljenim po tenku, da bi se ublažio efekat granate.
Zadnje operacije koju je M36 video na ratištu bile su 1999.,2000. i 2001., kada su bili podrška srpskoj vojsci i policiji u operacijama protiv OVK na Kosmetu. M36 je bio korišćen kao artiljerija, jer je, najčešće iz zaklona granatirao pozicije OVK na Kosovu. Ovo vozilo se koristilo i u operacijama protiv OVPBM (“Oslobodilačka vojska Preševa, Bujanovaca i Medveđe”) 2001. godine i veruje se da je tada ispaljena poslednja municija iz oružja poteklog iz Drugog svetskog rata u vojnom sukobu.
Nakon rata Hrvatska, Slovenija i Bosna i Hercegovina izbacile su tenk iz upotrebe, jer je proglašen zastarelim i teškim za održavanje.
Deo vozila iz SCG je prodan privatnim kolekcionarima, a ostatak je reorganizacijom srpske vojske 2004. i 2005. rastopljen, ili isečen i prodan u hrpama metala.
Izvori:
~A. Radić i D. Jovanović -“M36 Džekson – šezdeset godina službe na balkanu”
~I. Pejčoh – “Odbrambena tehnologija”
~www.srpskioklop.paluba.info
